বিশেষ বাৰ্তা, ২৭ মেঃ প্লাষ্টিকৰ মোনা, গাখীৰৰ পলিথিন, নদীৰ পাৰত মৃতদেহ জ্বলোৱাই গংগা নদীক অহৰহ প্ৰদূষিত কৰি আছে। চলিত বৰ্ষৰ মাৰ্চ মাহত কেন্দ্ৰীয় প্ৰদূষণ নিয়ন্ত্ৰণ ব’ৰ্ডে উত্তৰাখণ্ড, উত্তৰ প্ৰদেশ, বিহাৰ, ঝাৰখণ্ড আৰু পশ্চিমবংগৰ ৯৪ টা স্থানৰ পৰা গংগাৰ পানী পৰীক্ষা কৰিছিল। এই তদন্তত মুঠ ৫৫০০ কিলোমিটাৰ গংগা নদী অতিক্ৰম কৰা হৈছে। প্ৰতিবেদনত পোৱা গৈছে যে নদীৰ পানীত প্ৰদূষণৰ অৱস্থা বেয়া। প্ৰতিবেদনত উদ্বেগ প্ৰকাশ কৰা হৈছে যে গংগা নদীৰ পানী পান কৰাটো দূৰৰ কথা, তাৰ পৰা গা ধোৱাটোও টান। কানপুৰৰ গ্ৰাম্য অঞ্চল তেনুয়াৰ ওচৰত প্ৰতি এশ মিলিগ্ৰাম পানীত কলিফৰ্ম (টিচি) বেক্টেৰিয়াৰ মুঠ সংখ্যা ৩৩ হাজাৰৰ ওপৰত আছিল, আনহাতে এই সংখ্যা সৰ্বাধিক ৫০০০ হ’ব লাগিছিল। ৫৫০০ কিলোমিটাৰ দৈৰ্ঘ্যৰ গংগা যাত্ৰাত বিহাৰৰ গংগা নদীৰ মুঠ প্ৰবাহে ৪৪৫ কিলোমিটাৰ অতিক্ৰম কৰিছিল। ৰাজ্যৰ ৩৩টা স্থানত গংগা পানীৰ বিশুদ্ধতা পৰীক্ষা কৰে ব’ৰ্ডে। পাটনাৰ পিছত বাক্সাৰ পৰা কহলগাঁওলৈকে গংগা নদীৰ পানীত সৰ্বোচ্চ প্ৰদূষণ পোৱা গৈছিল। মান অনুসৰি ইয়াত গংগাৰ পানী খোৱাটো বাদেই গা ধুবলৈও যোগ্য নহয়। বিগত দুবছৰত পাটনাৰ ঘাটত গংগা পানীৰ প্ৰদূষণ দহগুণ বৃদ্ধি পাইছে। ইয়াত গংগাৰ পানীত কলিফৰ্ম বৃহৎ পৰিমাণে পোৱা গৈছিল। ২০২১ চনত অৰ্থাৎ দুবছৰ আগতে পাটনাৰ গান্ধী ঘাট আৰু গুলবি ঘাটত মুঠ কলিফৰ্মৰ সংখ্যা প্ৰতি এশ মিলিলিটাৰ পানীত আছিল ১৬০০০। এতিয়া মুঠ কলিফৰ্মৰ মুঠ সংখ্যা ১৬০০০০০ লৈ বৃদ্ধি পাইছে (জানুৱাৰী, ২০২৩ চনত)। কলিফৰ্ম এবিধ অতি বিপজ্জনক বেক্টেৰিয়া। কলিফৰ্ম বৃদ্ধি পোৱাৰ মূল কাৰণ হ’ল চহৰখনৰ নলা-নৰ্দমাৰ পানী পৰিশোধন নকৰাকৈ পোনে পোনে গংগা নদীত নিক্ষেপ কৰা। কেৱল পাটনাতে ১৫০ এম এল ডি (মেগা লিটাৰ প্ৰতিদিনে) পেলনীয়া পানী পোনপটীয়াকৈ গংগা নদীত পৰিছে। ইয়াৰ উপৰি ১৩ জনীয়া গৱেষক দলে উত্তৰ প্ৰদেশৰ বাৰাণসী আৰু বিহাৰৰ বেগুছৰাইৰ মাজত ৫০০ কিলোমিটাৰ দূৰত্বত গংগা নদী আৰু ইয়াৰ উপ-সুঁতিৰ পানীত ৫১ প্ৰকাৰৰ জৈৱিক ৰাসায়নিক পদাৰ্থ পোৱা গৈছে। এই ৰাসায়নিক পদাৰ্থবোৰ কেৱল মানুহৰ স্বাস্থ্যৰ বাবেই নহয়, জলজ জীৱ আৰু উদ্ভিদৰ বাবেও অত্যন্ত ক্ষতিকাৰক। গৱেষণাত এই ৰাসায়নিক পদাৰ্থ বৃদ্ধিৰ কাৰণ ঔষধ, কৃষি ৰাসায়নিক আৰু জীৱনশৈলীৰ সামগ্ৰী (প্ৰসাধন সামগ্ৰী)ৰ বৃহৎ পৰিসৰৰ ব্যৱহাৰ বুলি কোৱা হৈছিল। বিহাৰ, ঝাৰখণ্ড, উত্তৰাখণ্ডৰ বহু ঠাইৰ পানী সেউজীয়া শ্ৰেণীত ৰখা হৈছে। ব’ৰ্ডৰ প্ৰতিবেদন অনুসৰি দেশৰ চাৰিটা স্থান ঋষিকেশ (উত্তৰাখণ্ড), মণিহাৰী আৰু কাটিহাৰ (বিহাৰ) আৰু চাহেবগঞ্জ আৰু ৰাজমহল (ঝাৰখণ্ড)ত গংগা পানীক সেউজ শাখাত ৰখা হৈছে। সেউজীয়া শ্ৰেণীত ৰখাৰ অৰ্থ হ’ল বীজাণু ফিল্টাৰ কৰাৰ পিছত পানী খোৱাৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি। উত্তৰ প্ৰদেশৰ বহু ঠাইত গংগাৰ পানী সেউজীয়া শ্ৰেণীত নাই। গংগাৰ পানী উচ্চ মাত্ৰাত চাফা কৰি ২৫ ঠাইত পান কৰিব পাৰি। ২৮ ঠাইৰ পানী গা ধোৱাৰ উপযোগী বুলি কোৱা হৈছিল। গংগাৰ পানীত প্ৰদূষণ বৃদ্ধিৰ প্ৰধান কাৰণ হ’ল কঠিন আৰু তৰল আৱৰ্জনা। শেহতীয়াকৈ বিহাৰ চৰকাৰে বিজ্ঞানসন্মতভাৱে কঠিন আৰু তৰল আৱৰ্জনা নিষ্কাশন কৰিব নোৱাৰাৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় সেউজ ন্যায়াধিকৰণে ৪ হাজাৰ কোটি টকাৰ জৰিমনা বিহা হৈছে। আজিও পাটনা পৌৰ নিগমৰ ৬০ শতাংশ পানী নিষ্কাশন নেটৱৰ্কৰ সৈতে সংযুক্ত নহয়। পৌৰ নিগম এলেকাৰ ২০টা ৱাৰ্ডত নলাৰ লগতে নলাৰ ব্যৱস্থা নাই। ২০২৩ চনৰ ১৩ ফেব্ৰুৱাৰীত কেন্দ্ৰীয় জল শক্তি (জলসম্পদ) ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী বিশ্বেশ্বৰ টুডুৱে সংসদত কয় যে গংগা নদীৰ প্ৰদূষণ হ্ৰাস কৰাত নমামি গংগা কাৰ্যসূচী ফলপ্ৰসূ হৈছে। তেওঁ কয় যে ২০১৪ চনৰ পৰা কেন্দ্রই নদীখন পৰিষ্কাৰ কৰিবলৈ ৩২,৯১২.৪০ কোটি টকাৰ বাজেটেৰে ৪০৯টা প্রকল্প হাতত লৈছে৷ কিন্তু কেন্দ্ৰীয় প্ৰদূষণ নিয়ন্ত্ৰণ ব’ৰ্ডৰ তথ্য অনুসৰি গংগা নদীৰ সমগ্ৰ অংশৰ ৭১ শতাংশত কলিফৰ্মৰ বিপজ্জনক মাত্ৰা পোৱা গৈছে। কেন্দ্ৰীয় প্ৰদূষণ নিয়ন্ত্ৰণ ব’ৰ্ডৰ ২০২২ চনৰ প্ৰতিবেদনত কোৱা হৈছিল যে উত্তৰ প্ৰদেশত কলিফৰ্মৰ মাত্ৰা ৭টা ষ্টেচনত সৰ্বাধিক। ইয়াৰ ভিতৰত স্নানা ঘাট (জাজমৌ দলং), লৱাৰ কানপুৰ, লৱাৰ মিৰ্জাপুৰ, মালভিয়া দলঙত চুনাৰ, বাৰাণসী ডাউনষ্ট্ৰিম, গোমতি নদী ভূচৌলা আৰু গাজীপুৰৰ তাৰী ঘাট আদি। ২০২২ চনৰ জানুৱাৰী মাহত পশ্চিমবংগৰ ১৪টা ষ্টেচনৰ পৰা নমুনা সংগ্ৰহ কৰা হৈছিল। সকলোতে উচ্চ মল প্ৰদূষণ পোৱা গৈছিল। ২০২২ চনৰ ২২ জুলাইত ৰাষ্ট্ৰীয় সেউজ ন্যায়াধিকৰণে ১৯৮৫ চনৰ গংগা প্ৰদূষণ সম্পৰ্কীয় গোচৰৰ শুনানি গ্ৰহণ কৰি আছিল। শুনানিৰ সময়ত এন জি টিয়ে কয় যে গংগাৰ ৬০ শতাংশ কোনো চিকিৎসা নকৰাকৈয়ে ডিচচাৰ্জ কৰা হৈছে। গংগা নদীৰ মাজেৰে বৈ যোৱা পাঁচখন প্ৰধান ৰাজ্যই প্ৰতিদিনে ১০,১৩৯.৩ মিলিয়ন লিটাৰ (এম এল ডি) নলা-নৰ্দমা উৎপন্ন কৰে যদিও ইয়াৰ মুঠ নলা-নৰ্দমা ক্ষমতা মাত্ৰ ৩,৯৫৯.১৬ এম এল ডি বা ৪০ শতাংশ। পৰ্যাপ্ত চিকিৎসা ক্ষমতা থকা একমাত্ৰ ৰাজ্য উত্তৰাখণ্ড। এন জি টিয়ে ৰাজ্যসমূহক নলা পৰিশোধনৰ প্ৰতিবেদন দাখিল কৰিবলৈ কৈছিল। ২০২২ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহত উত্তৰ প্ৰদেশে নিজৰ প্ৰতিবেদন দাখিল কৰিছিল, য’ত তেওঁলোকে মানি লৈছিল যে গংগা আৰু ইয়াৰ উপনৈসমূহত পোৱা ১,৩৪০টা নলাৰ ভিতৰত ৮৯৫টা (৬৬.৮ শতাংশ) নলাত কোনো ধৰণৰ নলা-নৰ্দমা পৰিশোধন নকৰাকৈয়ে প্ৰত্যক্ষভাৱে গংগা প্ৰদূষণ কৰি আছে। আই আই এছ ই আৰৰ বিজ্ঞানীসকলে উত্তৰ প্ৰদেশৰ বালিয়া আৰু বিহাৰৰ ভাগলপুৰৰ তুলনাত পশ্চিম বংগৰ ডাইমণ্ড হাৰ্বাৰৰ পানীৰ নমুনাত মাইক্ৰ’প্লাষ্টিকৰ সংখ্যা অতি বেছি বুলি প্ৰকাশ কৰিছে। জাপানৰ হৈ ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ পৰিৱেশ কাৰ্যসূচী (UNEP)ৰ দ্বাৰা ২০২০ চনত এই কাউণ্টাৰমেজাৰ প্ৰকল্পটো আৰম্ভ কৰা হৈছিল। ইয়াৰ উদ্দেশ্য এছিয়া আৰু প্ৰশান্ত মহাসাগৰীয় অঞ্চলৰ বিশেষকৈ গংগা আৰু মেকং নদীৰ প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনা পৰিষ্কাৰ কৰা। ভাৰতত এই প্ৰকল্পই গংগাৰ পাৰত (হৰিদ্বাৰ, আগ্ৰা আৰু প্ৰয়াগৰাজত) প্লাষ্টিক সঞ্চয় আৰু লিকেজ হটস্পট চিনাক্তকৰণৰ কাম কৰি আছে। উত্তৰাখণ্ডৰ দ্বিতীয় বৃহত্তম চহৰ হৰিদ্বাৰত এদিনতে প্ৰায় ১১ টন প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনা জাবৰ হিচাপে উৎপন্ন হয়। কাউণ্টাৰমিজাৰ প্ৰজেক্টত দেখা গৈছে যে হৰিদ্বাৰে উৎসৱৰ সময়ত দুগুণ পৰিমাণৰ প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনা উৎপন্ন কৰে। এই প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনাসমূহৰ অধিকাংশই হয় পোনপটীয়াকৈ গংগা ঘাটত পেলাই দিয়া হয় নহয় মুকলি ঠাইত পেলাই দিয়া হয়। প্ৰকল্পটোৱে হৰিদ্বাৰত ১৭টা লিকেজ হটস্পট চিনাক্ত কৰে, য’ত খালী লট, মুকলি নলা থকা বস্তি/এলেকা আৰু বেৰেজৰ ওপৰত স্লুইচ ভালভ আছে। চুবুৰীয়া উত্তৰ প্ৰদেশৰ আগ্ৰা চহৰৰ ৯টা হটস্পটৰ পৰা প্ৰায় ১০-৩০ টন প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনা যমুনা নদীত যায়। যমুনা গংগাৰ এক প্ৰধান উপনৈ। পাতল প্লাষ্টিক (মিঠাইৰ দোকানত ব্যৱহাৰ কৰা) নদীত বৃহৎ পৰিমাণে পোৱা যায়। ঔদ্যোগিক অঞ্চলৰ পৰা জোতা উদ্যোগৰ পৰা কৃত্ৰিম চামৰা আৰু কৃত্ৰিম ৰবৰ ট্ৰিমিং কৰাৰ আৱৰ্জনাও পোনপটীয়াকৈ যমুনা নদীত পৰে। আগ্ৰাৰ পৰা প্ৰায় ৫০০ কিলোমিটাৰ নিলগৰ প্ৰয়াগৰাজত প্ৰতিদিনে প্ৰায় আঠ টন প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনা ছিটিকি পৰে। ইয়াৰে অধিকাংশই ঘৰুৱা প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনা, যিবোৰ প্ৰায়ে মুকলি ঠাইত পেলোৱা হয় আৰু এইবোৰ ক্ৰমান্বয়ে নদীত শেষ হয়। প্ৰয়াগৰাজত চিনাক্ত হৈছে প্ৰায় ১০০টা হটস্পট। যিটো আন চহৰৰ তুলনাত সৰ্বাধিক। পৃথিৱীৰ প্ৰায় প্ৰতিটো সাগৰ, সাগৰ, নদী, জলাশয় আৰু হ্ৰদতে বৰ্তমান প্লাষ্টিক পোৱা যায়। আনকি ছুইজাৰলেণ্ডৰ আলপাইন লেক ছাছ’লোৰ দৰে দুৰ্গম অঞ্চলতো প্লাষ্টিক পোৱা গৈছে। আলপাইন হ্ৰদ ছাছ’লো যিকোনো মানুহৰ বাসস্থানৰ পৰা শ শ কিলোমিটাৰ দূৰত। সাগৰত প্লাষ্টিকৰ প্ৰথম প্ৰতিবেদন ১৯৬৫ চনত পোৱা গৈছিল। কিন্তু ১৯৯৭ চনত গ্ৰেট পেচিফিক গাৰ্বেজ পেচৰ আৱিষ্কাৰৰ লগে লগে সঁচাকৈয়ে সাগৰীয় প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনা বিষয়টো লাইমলাইটলৈ আহিছিল। ভাৰতৰ সিন্ধু, ব্ৰহ্মপুত্ৰ আৰু গংগাৰ ছবিখন ভয়ংকৰ। দেখা গৈছে যে বৃহৎ নদীতকৈ অধিক জনবসতিপূৰ্ণ অঞ্চলৰ মাজেৰে পাৰ হৈ যোৱা সৰু নদীবোৰত প্ৰায়ে অধিক প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনা হয়। জলভাগত থকা প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনা সম্পৰ্কে অধিকাংশ তথ্য সাগৰত পোৱা গৈছে। ২০১৮-২০১৯ চনত গংগাই কঢ়িয়াই অনা প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনাসমূহৰ মূল্যায়ন কৰা হৈছিল। নেশ্যনেল জিঅ’গ্ৰাফিক ছ’চাইটিৰ গংগা নদী অভিযানত গংগা নদীৰ প্লাষ্টিকৰ আৱৰ্জনা বৃহৎ পৰিসৰত সাগৰত উদ্ধাৰ হোৱা দেখা গৈছে। গংগা পৰিষ্কাৰ কৰাৰ উদ্দেশ্যে ২০১৪ চনৰ জুন মাহত নমামি গংগা প্ৰকল্প আৰম্ভ কৰা হৈছিল। এই প্ৰকল্পৰ অধীনত ২০২১ চনৰ ৩১ মাৰ্চৰ ভিতৰত গংগা আৰু ইয়াৰ উপনৈসমূহ পৰিষ্কাৰ কৰাৰ বাবে ২০ হাজাৰ কোটি টকাৰ বাজেট অনুমোদন কৰা হৈছে। এতিয়া কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰে ২০২৬ চনলৈ ২২৫০০ কোটি টকাৰ বাজেটৰ ব্যৱস্থাৰে নমামি গংগে মিছন-২ক অনুমোদন দিছে। নমামি গংগা প্ৰকল্পই বহু গুৰুত্বপূৰ্ণ মাত্ৰা অৰ্জন কৰিবলৈ সক্ষম হোৱাটো এক সকাহৰ কথা। কিন্তু এটা দিশো আছে যে জনসাধাৰণৰ অংশগ্ৰহণ অবিহনে গংগা নদীৰ ধাৰাবাহিকতা, পৰিষ্কাৰ-পৰিচ্ছন্নতা আৰু বিশুদ্ধতা অক্ষত অৱস্থাত থাকিব নোৱাৰিব।